SKARBY Z WILNA

Dla wykształconego, zajmującego się nauką człowieka naturalna jest próba odpowiedzi na pytanie: „czy George Mallory zdobył Mount Everest?” Zdobycze i podboje gór to nic innego jak poznawanie świata, a historia alpinizmu jest częścią światowej kultury. Zrozumiały więc jest fakt, że przed drugą wojną światową właśnie wyższe uczelnie skupiały tak wielu miłośników taternictwa. Spuścizną po tym okresie jest bogata literatura, czasopisma oraz fotografie. Niektóre z nich to nie odkryte do dziś lub bardzo słabo znane skarby naszego dziedzictwa. Na II Spotkaniach z Filmem Górskim w Zakopanem miałem przyjemność zaprezentować publiczności archiwalne slajdy pochodzące z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Ściślej mówiąc były one własnością Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Po drugiej wojnie światowej kadra naukowa USB niemal w całości przeniosła się do Torunia, do nowo założonego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Materialnym śladem tej repatriacji jest biblioteka, która ostatecznie trafiła do Klubu Wysokogórskiego w Toruniu.

21 marca 1924 roku w Sali Śniadeckich Uniwersytetu Stefana Batorego odbył się odczyt „O angielskich wyprawach na Mount Everest w latach 1921-22”, w czasie którego profesor Tadeusz Czeżowski zaprezentował licznie zebranym oryginalne przezrocza z tych ekspedycji. Spotkanie zostało zorganizowane przez Komitet Organizacyjny, który powstał w celu powołania w Wilnie Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, a jego inicjatorami byli profesorowie Jerzy Lande oraz wymieniony już Tadeusz Czeżowski. Po zebraniu na listę członków zapisało się 46 słuchaczy. Krótkim potem 30 marca Zarząd Główny PTT zatwierdził statut Oddziału Wileńskiego, a pierwsze Walne Zgromadzenie (Oddziału Wileńskiego PTT) odbyło się 19 maja. Zarząd utworzyli: profesor Tadeusz Czeżowski - przewodniczący, podpułkownik inżynier Witold Wolański - zastępca przewodniczącego, profesor Jerzy Lande - sekretarz, Piotr Hniedziewicz - skarbnik, Michał Brensztejn – bibliotekarz oraz członkowie Zarządu Benedykt Bińkowski, major Janusz Dłużniakiewicz i Marian Niemczynowicz. Oddział w momencie powstania liczył 56 członków. Pierwszą siedzibą Oddziału byłą Księgarnia Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego przy ulicy Królewskiej 1, którą oddał do dyspozycji jej dyrektor Piotr Hniedziewicz.

Głównym obszarem działalności członków Oddziału były okolice Wilna pozwalające zimą na uprawianie bardzo popularnego tu narciarstwa. Cyklicznie odbywały się zebrania, w czasie których miały miejsce odczyty i pokazy slajdów. Autorem zdjęć był miedzy innymi wybitny fotografik i wspinacz włoski Vittorio Sella, a także Jan Kruszyński, Marian Niemczynowicz oraz nierozpoznany z imienia miłośnik Gorganów A. Mayer. W dobie fotografii cyfrowej technika wykonywania przezroczy morze kojarzyć się z manufakturą. Niemniej wykonywano do zdjęcia doskonałej jakości i niemal każde z nich to wspaniale skomponowane dzieło sztuki. Niewątpliwe uroku dodaje fakt, że przezrocza są czarno białe, co automatycznie przenosi widza w odległe czasy. Wszystkie slajdy wykonane zostały na szkle o wymiarach 6 x 6 centymetrów. Technika ich wytwarzania podobna była do późniejszej, stosowanej na błonach zwojowych. Emulsja fotograficzna nakładana była na szkło, szybki wkładano do blaszanych kaset, które były szczelnie zamykane zasuwką. Kasetę mocowano z tylu skrzynki aparatu, naświetlanie odbywało się poprzez wyjęcie zasuwki na określony czas. Podobnie jak przy błonach zwojowych slajdy wywoływane były w ciemni fotograficznej.

Z biegiem czasu przezroczy przybywało, w spisie znajdowało się aż 459 slajdów jednak zbiór został mocno przerzedzony i do dzisiejszych czasów dotrwało ich jedynie 320. Równocześnie powiększała się biblioteka, oddział prenumerował czasopisma górskie między innymi: Die Alpen (organ SAC), La Montagne (organ CAF), Alpinisme, Deutsche Alpenzeitung, Turistik-Alpinismus-Wintersport. Należy pamiętać, że wśród turystów przedwojennej Polski na równi z Tatrami popularne były Karpaty wschodnie. Plonem eskapad w Gorgany, Czarnohorę, czy też Bieszczady były kolejne slajdy, które prezentowane były na kolejnych spotkaniach członkom Oddziału.

26 czerwca 1927 roku w sali wykładowej Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego miał miejsce odczyt profesora Tadeusza Czeżowskiego „Z wycieczek we wschodnie Karpaty", a 23 października w tejże sali odbyło się spotkanie z profesorem Lande, który zaprezentował „Trzy noce na drodze Jordana”. Jednak działalność członków nie ograniczały granice Rzeczypospolitej, 11 grudnia w sali wykładowej Zakładu Fizycznego USB miał miejsce pokaz slajdów Witolda Sławińskiego „Roślinność Alp Sabaudzkich i Piemontu”. Rok później odbyły się trzy odczyty profesora Landego połączone z pokazem slajdów: 24 stycznia „Wyprawa Legji Inwalidów”, a kolejne dotyczyły już Tatr i okolic: 20 marca „Z tatrzańskich wspomnień wiosennych” oraz 15 grudnia „Spiskie mury i spiskie granie”. Biblioteczne i fotograficzne zbiory kawy corocznie były inwentaryzowane i oszacowywane, a wartość ich ogólna w 1928 roku wyniosła 1035zł 85 gr. W następnym roku odbyły się dwa odczyty profesora Czeżowskiego 22 stycznia „Z wakacyj alpejskich w grupie Mont Blanc” i 7 maja „Wspomnienia tatrzańskie” Natomiast 10 grudnia o wspinaczce opowiedział najlepszy wileński taternik Stanisław Krystyn Zaremba „Dwie wyprawy zimowe w Tatrach”. Warto wspomnieć, że Zaremba przejściowo był redaktorem naczelnym Taternika organu Klubu Wysokogórskiego.

Ostatnia informacja sprzed wojny dotycząca działalności PTT w Wilnie, pochodzi z rocznika Wierchy i dotyczy 1932 roku. Można z niej dowiedzieć się, że odbyły się wówczas dwa odczyty połączone z pokazem slajdów. I tak, 20 marca Jan Kruszyński zaprezentował „Wrażenia z wycieczki na Czarnohorę”, a 13 maja Tadeusz Czeżowski „Od Cisy do Czeremoszu”. Tematyka spotkań wiele mówi o zbiorze przezroczy zebranym w Oddziale Wileńskim. Wśród nich znajduje się bardzo duża ilość slajdów z Karpat Wschodnich, między innymi unikatowe zdjęcia Gorganów, Czarnohory, fotografie Hucułów, widoki przedstawiające rzekę Czeremosz. Zdjęcia urzekają swoją urodą i przypominają one o tym, jakże cudownym zakątku II Rzeczypospolitej. Skoro mowa jest o Kresach Wschodnich to należy wspomnieć o slajdach dokumentujących popularność narciarstwa wśród członków Wileńskiego Oddziału. Najliczniejszą grupę przezroczy stanowią fotografie tatrzańskie, których nie da się z oczywistych względów zaprezentować w większej ilości na łamach kwartalnika >>Tatry<<. Szczyty i doliny, ściany i granie, szałasy i schroniska, to wszystko zostało zatrzymane w czasie. Szczególne wrażenie wywołują slajdy przedstawiające ludzi, którzy przed wielu laty przemierzali ścieżki, percie i pokonywali urwiska skalne. Wspinacze biwakujący w legendarnej Litworowej Kolebie, turyści przy łodzi spławionej na Czarnym Stawie Jaworowym, a przede wszystkim perełka w całym zbiorze przezroczy – taternik schodzący z Koziej Przełęczy dosłownie przenoszą do pionierskiego okresu taternictwa.

Również krajoznawcy odnajdą tu swój świat, na przykład wśród kamieniczek, kościołów i kapliczek Spisza. Wileński skarb to także zdjęcia przedstawiające Jaskinie Demianowskie, Alpy i Dolomity oraz wyjątkowy zbiór fotografii Vittorio Selli przedstawiający góry Kaukazu. Wśród nich można podziwiać między innymi Elbrus, Uszbę oraz Dych Tau. Kilkanaście slajdów przedstawia himalajskie olbrzymy, głównie niemiecką wyprawę na Nanga Parbat z 1934 roku, ale także Mount Everest oraz Kanczendzongę widzianą z Dardżiling. Echem pierwszej polskiej wyprawy w Andy jest zdjęcie szczytu Aconcagua, na którym widać zdobyty w 1934 roku lodowiec Polaków. W zbiorze znajdują się również reprodukcje z francuskiego czasopisma La Montagne przedstawiające Mount Crillon, na Alasce.

Jak już wspomniałem, po drugiej wojnie światowej do Torunia przeniosło się wielu naukowców z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i już 18 marca 1948 założone zostało Poznańsko - Pomorskie Koło Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Wśród jego założycieli byli naukowcy z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika: inicjator powstania Koła prof. Tadeusz Czeżowski - wcześniej współzałożyciel Oddziału PTT w Wilnie, prof. Jan Walas - przewodniczący Koła, prof. Zygmunt Czerny, prof. Edward Passendorfer, dr Alina Ulińska, Jerzy i Lucyna Tomaszewscy, Sabina i Kazimierz Wąsowscy, Irena Hołowicz. Sekretarzem Koła został Leszek Michalski.

12 listopada 1958 odbyło się pierwsze po reaktywowaniu walne zebranie członków Koła Pomorskiego KW. Jego prezesem został profesor Leszek Michalski, w którego mieszkaniu znajdowała się siedziba Koła. W późniejszych latach przejściowo siedziba Koła przeniosła się do Bydgoszczy, gdzie znajdowało się więcej działaczy oraz miłośników popularnego tam narciarstwa. Trwało to do 1964 roku, kiedy (w) powstało Koło Toruńskie Klubu Wysokogórskiego. Jak wiadomo w 1974 roku powstał Polski Związek Alpinizmu, a Koła przekształciły się w Kluby Wysokogórskie. Po wielu przeprowadzkach w 1984 roku środowisko toruńskie pozyskało kamienicę przy ulicy Kopernika i tu obecnie znajduje się siedziba Klubu. Z tą datą kończy się długa, przede wszystkim organizacyjna wędrówka wileńskich przezroczy. Obecnie zajmują one honorowe miejsce w Bibliotece Klubu Wysokogórskiego w Toruniu, gdzie oczekują na szczegółowe opracowanie i publikację.

Bogusław Kowalski